Από μια πρώτη ανασκόπηση προκύπτει το συμπέρασμα ότι η παρουσία του «ναύτη», με την έννοια του στρατευμένου νέου που υπηρετεί στο Πολεμικό Ναυτικό, κατέχει σαφώς λιγότερο αναγνωρίσιμη θέση σε σχέση με τον πολυτραγουδισμένο «φαντάρο» -ο δε στρατευμένος «αεροπόρος» σχεδόν δεν τραγουδιέται-. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει μέχρι σήμερα παρέα η οποία δεν έχει τραγουδήσει και χορέψει το «Έλα στην παρέα μας φαντάρε/ κάτσε κι ένα ποτηράκι πάρε/ ξέχνα στρατώνες και σκοπιές/ κι από το μπρούσκο της καρδιάς μας πιες», τον «Φαντάρο», δηλαδή, των Μανώλη Ρασούλη και Μάνου Λοιζου με την Χαρούλα Αλεξίου, ή το «Φαντάρο» του Τάκη Μουσαφίρη με τον Στράτο Διονυσίου: «Έκανες έκανες ένα τσιγάρο/ πέθανες, πέθανες ένα φαντάρο» αλλά και το «Φίνο Φανταράκι» με τον Ζαμπέτα: «Είμαι φίνο φανταράκι/ κι έχω ένα κρυφό μεράκι/ που κρατούσα μέχρι τώρα μυστικό…» (στίχοι:Κώστας Φέρρης, μουσική:Σπύρος Πιπεράκης). Ο ναύτης όμως στο ελληνικό τραγούδι στο μεγαλύτερο ποσοστό του ταυτίζεται με τον ναυτικό, με το χαμηλόβαθμο, δηλαδή, μέλος πληρώματος ενός εμπορικού καραβιού και με βάση αυτή την υπόθεση γίνεται ο πρωταγωνιστής των τραγουδιών.
Τη χαμένη πάντως τραγουδιστική δόξα του, την υπερασπίζεται επάξια εδώ και πολλά χρόνια ο Μάνος Ελευθερίου: «Ναύτης βγήκε στη στεριά για περιπολία/ μάνα μου, αναστέναξε όλη η παραλία/ τέλειωσε η περίπολος κι ήρθε το ναυτάκι/ κι έριχνε στη θάλασσα μαύρο βοτσαλάκι»…Το τσιφτετέλι του Γιάννη Σπανού, που τραγούδησε στα 1977 η Βίκυ Μοσχολιού, έρχεται πρώτο στο στόμα όλων όταν θέλουν να τραγουδήσουν τους ναύτες…Αυτό μαζί με το ναυτικό Εμβατήριο: «Είμαι ο Ναύτης του Αιγαίου/ κρεβάτι έχω τα βαθιά νερά» που έγραψε στα 1912 ο Κωνσταντίνος Λυκόρτας (και το αφιέρωσε στο Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη) και το θρυλικό ελέω ελληνικού κινηματογράφου και «Αλίκης στο ναυτικό»: «Τράβα μπρος και μη σε μέλλει/ Θάρρος η ζωή μας θέλει» (στίχοι: Αλέκος Σακελλάριος, μουσική: Μάνος Χατζιδάκις) αποτελούν τα σήματα κατατεθέντα του νέου που τόσο ύμνησε μέσα από τους ζωγραφικούς του πίνακές ο Γιάννης Τσαρούχης, απεικονίζοντάς τον, μεταξύ των άλλων θέσεων, να χορεύει και ζεϊμπέκικο (π.χ. ο πίνακας «Ζεϊμπέκικο μπλε πόρτα, κόκκινα κρίνα (1981). Ο φίλος, μάλιστα, του ζωγράφου, Γιάννης Φαϊτάκης,θυμάται ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο από το ζεϊμπέκικο κάποιων ναυτών, μοντέλων του Τσαρούχη:
«Είχε αρχίσει τότε να ζωγραφίζει κάτι ναύτες. Πήγαμε ένα βράδυ σε μια ταβέρνα στο Πέραμα. Ήθελα να δω από κοντά τα μοντέλα του Γιάννη. Μικρός ο χώρος αλλά γεμάτος από νέους που υπηρετούσαν στο Ναυτικό. Τα παιδιά έτρωγαν και έπιναν. Η μουσική λαϊκή, χόρευε κάποιος ζεϊμπέκικο, ξαφνικά πετιέται ένας άλλος, χώνει το κεφάλι του στα ανοιχτά σκέλη του χορευτή, τον σηκώνει στους ώμους του και έτσι ο ένας πάνω στον άλλο χόρεψαν με αφάνταστη δεξιοτεχνία». (Λέσχη Αθανάτων,” Γιάννης Τσαρούχης”, Ελευθεροτυπία)
Πολυτραγουδισμένοι βεβαίως και οι «Θαλασσινοί» ή αλλιώς το «Πάρε ναυτάκι Συριανό/ Λοστρόμο Πειραιώτη/ Μηχανικό Μυτιληνιό/ Τιμόνι Καλαματιανό/ Και καπετάνιο Χιώτη» το τραγούδι του Στέλιου Γεράνη και του Γιώργου Ζαμπέτα, που φαίνεται, όμως ξεκάθαρα ότι αναφέρεται στον υπάλληλο-ναύτη και όχι στον στρατευμένο. Σαν στρατευμένο όμως ναυτάκι, «Στη θάλασσα του Πειραιά» ο Γιώργος Μητσάκης έκανε τις βόλτες του τα βράδια, όπως έγραψε και συνέθεσε στο ομώνυμο τραγούδι, παλαιά μεγάλη επιτυχία του Γιάννη Πάριου και διαχρονική επιτυχία των απανταχού Ολυμπιακών: «Η θάλασσα του Πειραιά από όλες είναι πιο γλυκιά/ απ’ του Τζελέπη την ακτή ως του Καραϊσκάκη/ τα βράδια βόλτες έκανα σαν ήμουνα ναυτάκι».
Ο Μητσακης επίσης υπογράφει και ένα άλλο «ναυτικό» τραγούδι: «Ένα καράβι απ’ τον Περαία έχει σαλπάρει για μακριά/ μα κάποιος ναύτης που είναι μέσα/ το νου του πάντα τον έχει στη στεριά», που ερμήνευσε με το δικό της πάντα ξεχωριστό τρόπο η Σωτηρία Μπέλλου. Επαγγελματίας ή στρατευμένος, ο νους του ναύτη είναι πάντα στη στεριά, -κρατάμε ωστόσο μια επιφύλαξη για τον πρώτο, λόγω της ιδιαίτερής του σχέσης, ερωτική θα τη λέγαμε, με τη θάλασσα-.
Τη σχέση του ναύτη με τα αγαπημένα του πρόσωπα τραγούδησε στα 1951 ο τραγουδιστής του ελαφρού τραγουδιού Νάσος Πατέτσος: Το άσμα λεγόταν το «Τραγούδι του ναύτη» και ήταν σε μουσική του Ιταλού συνθέτη Cesare Andrea Βixio και σε στίχους του Φώτη Πολυμέρη και έλεγε: «Φιλώντας της μανούλας του το χέρι/ και της καλής του τα γλυκά τα χείλια/ με όνειρα με στην καρδιά του χίλια/ ξεκίνησε ο ναύτης για άλλα μέρη». Μάνα και αγαπημένη, χωρισμός και δάκρυ. «Αχ αυτά τα ναυτικά μ’ έχουνε κάψει την καρδιά/ επήραν την αγάπη μου και μου την στείλαν μακριά/ Αχ αυτό το ναυτικό μου πήρε νου και λογικό/ όποιο ναυτάκι απαντώ για την αγάπη μου ρωτώ».
Η Ρόζα Εσκενάζυ τραγουδά το «Ναυτάκι» του Ιάκωβου Μοντανάρη «Γιακουμή» αλλά και το «Ναυτάκι» του Βαγγέλη Παπάζογλου και εκπροσωπεί όλες τις κοπέλες, τις γυναίκες, τις ερωμένες και τις συζύγους που περιμένουν τον ξενιτεμένο ή στρατευμένο νέο. Άλλες φορές η αναμονή αυτή έχει αντίκρισμα, άλλες φορές όμως όχι: «Ένας ναύτης ψηλά/ Στα κάτασπρα ντυμένος/ Τρέχει μες στο φεγγάρι/ Κι η κοπέλα από τη γη/ Με τα κόκκινα μάτια/ Λέγει ένα τραγούδι/ Που δε φτάνει ως το ναύτη./ Φτάνει ως το λιμάνι/ φτάνει ως το καράβι/ φτάνει ως τα κατάρτια/ μα δε φτάνει ψηλά στο φεγγάρι». Το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη, «Ένας ναύτης ψηλά στο φεγγάρι» μελοποιήθηκε τόσο από τον Μάνο Χατζιδάκι, στα 1972 (τραγούδι:Σπύρος Σακκάς») όσο και από τον Σταύρο Κουγιουμτζή, δέκα χρόνια αργότερα και ερμηνεύτηκε από την Αιμιλία Κουγιουμτζή, στο δίσκο «Μικραίνει ο κόσμος».
Ο Χατζιδάκις γράφει και μελοποιεί ένα ακόμα νεανικό του τραγούδι για ναύτες, «Το ναυτάκι» («Ναυτάκι ναυτάκι που φεύγεις και πού πας/ ναυτάκι τη νύχτα τη πόρτα μου χτυπάς/ χορεύεις γυρεύεις μες στ’ όνειρο τη χαρά/ μα φεύγεις κι αφήνεις δάκρυα μες στα νερά»), το οποίο τραγούδησε η Έλσα Μαργαρίτη.
Για τον «Ναύτη το ναυτόπουλο» γράφει και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, στο δίσκο της Βίκυς Μοσχολιού «Λαϊκά τραγούδια από όλο τον κόσμο» στα 1978. Εδώ η ηρωίδα στο διάλογο που έχει με τη μητέρα της, απαρνείται τους σταθερούς γαμπρούς που της προτείνονται (το φούρναρη και το ράφτη) γιατί: «Μανούλα μου, καρδούλα μου, άλλον αγαπώ/ αχ άλλον αγαπώ/ το ναύτη τον ναυτόπουλο, / τ’ ανέμου τ’ αρχοντόπουλο/ το μελαχρινό, στο λέω και πονώ». Αντίθετα η «Ριρή του λιμανιού» του Κώστα Βίρβου (μουσική: Μίμης Πλέσσας, πρώτη εκτέλεση: Ρένα Κουμιώτη) εμφανίζει διαφορετικό χαρακτήρα και διάθεση απέναντι στους ναύτες: «Στου λιμανιού τώρα γυρίζει τα σοκάκια/ που τα φωτίζουν λίγα φώτα χαμηλά/ κι όταν για χάρη της μαλώνουν τα ναυτάκια/ με περιφρόνηση τα βλέπει και γελά». Αναφορές με χαϊδευτικό τόνο στα ναυτάκια γίνονται και σε άλλα τραγούδια, χαρακτηριστικό γνώρισμα της τρυφερής εντύπωσης που προκαλούν με τη στολή τους.
Έτσι στα 1974 η Πόπη Αστεριάδη τραγουδά: «Στη γειτονιά γειτονιά ναυτάκι μου που ναυάγησες/ πικρά φιλιά τα φιλιά που έκλεψες απ’ τις μάγισσες/ Μισό κουπί το κουπί που πάλευε με τα κύματα/ μισή καρδιά η καρδιά σου βούλιαξε μες τα κρίματα» (στίχοι: Άκος Δασκαλόπουλος, μουσική: Αμάραντος Αμαραντίδης) και στα 1975 η Αρλέτα τραγουδά στην «Γ’ Ανθολογία» του Γιάννη Σπανού, τη ποίηση του Μήτσου Λυγίζου: «Εδώ κοιμούνται μπρος στον ποταμό/ Εδώ στην όχθη την παλιά/ στο πράσινο ποτάμι/ Πέντε μικρά ναυτόπουλα/ Πέντε παιδιά του κόσμου». Για ένα τύπο μποέμ με «παντελόνια κοντά ναυτικά/ με το πιάνο και τα γαλλικά» τραγούδησε στα 1991 ο Γιώργος Μαρίνος («Ανατολικά της Εδέμ», στίχοι: Λίνα Νικολακοπούλου, μουσική:Σταμάτης Κραουνάκης) ενώ η Γλυκερία στα 1996, ερμήνευσε συνθέσεις του Αντώνη Βαρδή ανάμεσα στις οποίες και το: «Στην Ελλάδα με νταλγκάδες πάμε για το δυο χιλιάδες,/ μας πουλάν κι οι μπαλκονάδες όραμα φελλό,/ στον ταμπλά με τα κουλούρια, κάντε ρεμπεσκιέδες γιούργια,/ τα ναυτάκια τα καινούργια θα ‘βγουν στο γιαλό» (στίχοι:Σαράντης Αλιβιζάτος). Ο Πέτρος Γαϊτάνος τραγουδά Μιχάλη Μπουρμπούλη σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου «Καράβι-καραβάκι μες στην κορνίζα σου/ πάρε με για ναυτάκι στα μπλε ταξίδια σου/ βαρκούλες στο Αιγαίο και στο Ιόνιο/ πάμε για το ωραίο και το αιώνιο» («Καράβι-Καραβάκι» από το δίσκο του 1999, «Σύνορα αγάπης»), η Καίτη Κουλιά, Ηλία Κατσούλη σε μουσική Ορφέα Περίδη: «Απ` τη Θράκη φτωχό ραφτάκι/ στην Πόλη βρέθηκε/ και κει στην Κύπρο γλυκό ναυτάκι μαυροφορέθηκε» («Όλοι οι τρελοί τρελοί δεν είναι» από το δίσκο «Η αγάπη λάθη συγχωρεί» του 2004) και ένα χρόνο μετά ο Γιάννης Αγγελάκας, στο δίσκο του με τους Επισκέπτες, «Από ‘δω και πάνω», μας παρουσιάζει το ορχηστρικό του με το σουρεαλιστικό τίτλο, «Ο ναύτης με το κατσαβίδι».
Για το τέλος, αφήσαμε ξεχωριστά, δυο τραγούδια. Το πρώτο βρίσκεται στο δίσκο του Γιώργου Νταλάρα, «Με το να πόδι στ’ άστρα» (2007) και τιτλοφορείται «Μη ξεχνάς το φαντάρο». Ο στιχουργός του Γιώργος Παυριανός καταγράφει στο τελευταίο κουπλέ του τραγουδιού με πειστικό τρόπο μια διαχρονική πραγματικότητα: «Μη ξεχνάς και το ναυτάκι που ‘χει τρελαθεί/ θέλει ένα βυσματάκι/ να μετατεθεί» (μουσική: Κυριάκος Παπαδόπουλος).
Το δεύτερο είναι ο «ύμνος» δια στόματος Ρίτας Σακελλαρίου, χειρός Δημήτρη Ιατρόπουλου και μουσικής Σταμάτη Καλλιάνου: «Άλλη είναι η δουλειά του ναύτη/ κι άλλη του καντηλανάφτη/ Μου ανάβει τα καντήλια/ Μα δε με φιλά στα χείλια/ Άντρα μου καντηλανάφτη/ Αχ και να ‘μοιαζες του ναύτη» και κάθε άλλο σχόλιο βεβαίως είναι περιττό…
* Όλοι οι πίνακες είναι του Γιάννη Τσαρούχη που ως γνωστό στην ζωγραφική του θεματολογία η φιγούρα του Ναύτη είχε ιδιαίτερη θέση.
(349)