του Μιχάλη Αδάμη (1929 – 2013)
από τον “Φωνόγραφο 1989”
Με τη δωρεά της δημιουργικότητας, την προσωπική ευτυχία, τη γόνιμη ζωή και μ’ ένα τέλος γρήγορο, σχεδόν ανώδυνο, ευλογήθηκε ο Γιάννης Ανδρέου Παπαϊωάννου, που στις 11 Μαΐου 1989, σε ηλικία 79 ετών, τελείωσε τις ημέρες του ως τότε ακμαίος.
Γεννήθηκε στην Καβάλα στις 6.1.1910 σε οικογένεια με καταγωγή από τη Λέσβο και σημαντικές μουσικές καταβολές. Από έξι χρόνων μελετούσε πιάνο. Σπούδασε στο «Ελληνικό Ωδείο» απ’ όπου αποφοίτησε το 1934 με δίπλωμα πιάνου, θεωρητικών και σύνθεσης. Το 1949 και επί ένα χρόνο δούλεψε κοντά στον Arthur Honegger στο Παρίσι. Από το 1951 έως το 1961 δίδαξε Ιστορία της Μουσικής στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο Αναβρύτων και από το 1953 έως πρόσφατα υπήρξε Καθηγητής Ανωτέρων Θεωρητικών και Σύνθεσης στο «Ελληνικό Ωδείο» στην Αθήνα. Το 1983 η Ακαδημία Αθηνών τον τίμησε με το Αριστείον Καλών Τεχνών.
Ένας από τους σεμνότερους πνευματικούς μας ανθρώπους, με πλούσιο δημιουργικό και παιδαγωγικό έργο, ο Γ.Α. Παπαϊωάννου έχει καταξιωθεί στην Ιστορία της Μουσικής μας ως ο σημαντικός συνθέτης και ο ανεκτίμητος Δάσκαλος. Μ’ αυτές τις ιδιότητες και, παράλληλα, με την ουσιαστική ενασχόληση του σε τομείς οργανωτικούς για τη διάδοση της μουσικής, ο Παπαϊωάννου βρέθηκε για πολλές δεκαετίες στο επίκεντρο της μουσικής ζωής του τόπου. Καταξιωμένος στη συνείδησή του μουσικού και του ευρύτερου πνευματικού κόσμου, με πλήθος εκτελεστών των έργων του διεθνώς, με εξαιρετικές κριτικές, πολλαπλές αναθέσεις και βραβεύσεις, αναφερόμενος με εκτενή σχόλια στα μεγαλύτερα κι εγκυρότερα παγκόσμια μουσικά λεξικά κι εγκυκλοπαίδειες, τιμημένος από την Ακαδημία Αθηνών, ο Παπαϊωάννου χωρίς ποτέ να επιδιώξει το προσκήνιο της ευρείας δημοσιότητας, έμοιαζε να βρίσκει την πληρότητα στη δημιουργική του εργασία κι αυτό μετρούσε πάνω απ’ όλα.
Εξαιρετικά παραγωγικός κι ακούραστος, άφησε το προσωπικό του ίχνος στη φυσιογνωμία της Μουσικής Τέχνης στον τόπο μας συνθέτοντας ακατάπαυστα επί πενήντα τόσα χρόνια. Ένα πλουσιότατο σε όγκο και ποιότητα δημιουργικό έργο, που οι διαστάσεις του ορίζονται με την ιστορική προοπτική και που εύχομαι σύντομα η μουσικολογική μελέτη ν’ αναλύσει και να αποτιμήσει.
Μακρύς ο κατάλογος των κύριων έργων του αριθμεί περισσότερα από είκοσι έργα για ορχήστρα, αλλά τόσα μουσικής δωματίου, σχεδόν ισάριθμα έργα για όργανα σόλο -κυρίως για πιάνο– καθώς και για φωνή ή χορωδία. Τα είκοσι δύο έργα, που ολοκλήρωσε στη δεκαετία 1979 – 89, ήδη με κλονισμένη την υγεία, μετά από έμφραγμα, και το πλήθος σχεδιασμάτων και μουσικών ιδεών, που κατέγραψε και που βρίσκονται στο αρχείο του, μαρτυρούν αυτήν ακριβώς την ολοζώντανη ανεξάντλητη δημιουργικότητα, που χαρακτήριζε τον Παπαϊωάννου σ’ όλη του την πορεία.
Στη διάρκεια της συνθετικής του σταδιοδρομίας, από το 1932 ως το τέλος της ζωής του το 1989, παρατηρεί κανείς διαφοροποιήσεις ως προς την τεχνική της σύνθεσης με τάσεις προς τον Ιμπρεσσιονισμό και αργότερα (1939-52) με προσέγγιση της παραδοσιακής Ελληνικής μουσικής και χρήση στοιχείων της Βυζαντινής. Από το 1953 στρέφεται προς τον δωδεκαφθογγισμό, τον σειραϊσμό και τον μετασειραϊσμό και από το 1966 διαμορφώνει μια προσωπική τεχνική.
Με τη σκέψη του ειδικού ενδιαφέροντος του “Φωνόγραφου”, αξίζει να τονισθεί πόσο ο Γ.Α. Παπαιωάννου αγαπούσε το Τραγούδι. Μεγάλο μέρος του έργου του είναι για φωνή ή χορωδία. Μερικά από τα χορωδιακά του είναι εκδεδομένα ή υπό έκδοσιν. Θέλοντας να συμβάλω αφ΄ ενός στον εμπλουτισμό του χορωδιακού ρεπερτορίου, αφ ετέρου στη συμπλήρωση της καταλογράφησης των έργων του Παπαϊωάννου, αναφέρω στο τέλος τούτου του σημειώματος έναν άγνωστο πλούτο χορωδιακών έργων των πρώτων συνθετικών του χρόνων, που πρόσφατα απεκάλυψε μια ματιά στο αρχείο του.
Ως μουσικοπαιδαγωγός ο Γ.Α. Παπαϊωάννου καθιερώθηκε να θεωρείται, κι έτσι τον αποκαλούσαμε όλοι, ο Δάσκαλος. Και η μαθητεία κοντά του κατέστη τίτλος τιμής. Πέτυχε να δώσει στη σπουδή της σύνθεσης στον τόπο μας έναν πλούτο περιεχομένου και μιαν ευρύτητα αντίληψης. Με στόχο τη διερεύνηση του πεδίου της γνώσης και μαζί την εκλέπτυνση της αισθητικής αντίληψης του νέου συνθέτη, ο Δάσκαλος, παράλληλα με την άρτια κλασσική μουσική κατάρτιση, βοηθούσε τον μαθητή του ν’ ανοίξει τους ορίζοντες του, να εξοικειωθεί με τα σύγχρονα μουσικά ρεύματα και να εξασκηθεί στη χρήση των εκφραστικών μέσων. Δάσκαλος των περισσοτέρων Ελλήνων συνθετών, τόσο διαφορετικών μεταξύ τους, ο Παπαϊωάννου δεν έφτιαξε σχολή, δεν διαμόρφωσε μαθητές που να γράφουν σύμφωνα με τη δική του μουσική σκέψη. Αντίθετα, οδηγώντας τον μαθητή του να εμβαθύνει με σοβαρότητα στις απαιτητικές πνευματικές διαδικασίες της σύνθεσης, διευκόλυνε τον καθένα μας να προχωρήσει στην εσωτερική περιπέτεια της σύνθεσης εμπιστευόμενος την προσωπική του δύναμη και δημιουργικότητα.
Ξεκινώντας πριν από σαράντα χρόνια και συνεχίζοντας αδιάκοπα τη διδακτική του δραστηριότητα ως το τέλος της ζωής του, μέσα στο χάος της ένδειας γνώσεων, της στειρότητας και της κακής πληροφόρησης απ’ τα οποία έπασχε (και, εν πολλοίς, πάσχει ακόμη) η διδασκαλία των ανώτερων θεωρητικών σ’ αυτόν τον τόπο, ο Παπαϊωάννου επετέλεσε πραγματικά έργο μεγάλης προσφοράς και, αναλογιζόμενος πως οι περισσότεροι συνθέτες μας, πολλοί μουσικοί, μαέστροι και μουσικολόγοι υπήρξαν μαθητές του, νομίζω πως δεν είναι υπερβολή να λεχθεί, με ευγνωμοσύνη, πόσο ουσιαστικά έχει συμβάλει ο Παπαϊωάννου με τη διδασκαλία του στη ζωντάνια και την υψηλή ποιότητα που, σε πείσμα θεσμών και συνθηκών, χαρακτηρίζει τη σοβαρή Ελληνική μουσική δημιουργία.
Η ενασχόλησή του σε τομείς σχετικούς με την οργάνωση της μουσικής δραστηριότητας και την προβολή και διάδοση της σύγχρονης μουσικής έδωσε στην όλη προσφορά του Γ.Α. Παπαϊωάννου μιαν –θα έλεγα– κοινωνική διάσταση. Η δεκαετής θητεία του στην προεδρία του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Εταιρίας Σύγχρονης Μουσικής και του Ελληνικού Συνδέσμου Σύγχρονης Μουσικής (του θρυλικού ΕΣΣΥΜ) από την ίδρυσή τους το 1964 και 1965, αντίστοιχα, συνυφάνθηκε με τα δύσκολα, αλλά και τόσο ζωντανά εκείνα χρόνια που ο ΕΣΣΥΜ, συγκεντρώνοντας γύρω του όλες τις ζωντανές δυνάμεις του μουσικού κόσμου και πραγματοποιώντας ένα άνοιγμα για τη σύγχρονη μουσική δημιουργία, διαμόρφωσε μια πραγματικότητα, έναν αναγνωρίσιμο χώρο στο γίγνεσθαι της Τέχνης στον τόπο μας κι ένα κοινό μ’ ενδιαφέρον και συχνά με φανατισμό για τη Νέα μουσική. Αυτό που σήμερα θεωρείται φυσικό και δεδομένο –κι ας βάλλεται παντοιοτρόπως παρά παντός λαϊκιστή, εμφανούς ή κεκαλυμμένου- η διεθνής πραγματικότητα της Σύγχρονης Μουσικής, με την πολυμορφία και τις συνεχείς αναζητήσεις της, υπήρξε πριν δυο τρεις μόλις δεκαετίες στον τόπο μας μια ιδέα ριζοσπαστική, που ξάφνιασε, θορύβησε μα και γοήτευσε.
Δουλέψαμε σε στενή συνεργασία στο συμβούλιο του ΕΣΣΥΜ, όπου ο Παπαϊωάννου με το κύρος του, τη νηφαλιότητα και τη σύνεση του εξισορροπούσε δυνάμεις, προλάβαινε καταστάσεις, οριοθετούσε τα ζητήματα στις σωστές του διαστάσεις. Με αγάπη κι εμπιστοσύνη στη σύγχρονη μουσική, με μοναδικό ενδιαφέρον την πραγματοποίηση έργου, σχεδόν αδιάφορος για την προσωπική του δημοσιότητα, μεγαλόπνοος αλλ’ όχι ουτοπιστής, εργαζόταν για την πραγμάτωση σχεδίων με εμμονή στο ουσιώδες.
ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ
ΧΟΡΩΔΙΑΚΑ ΕΡΓΑ 1938-1948
ΕΩΘΙΝΟΝ, 1938 Για S.A. Bar. Fl. Harp, Piano, V11, V12, Vla, VC. 92CI. 2Hrn ad Libitum)
ΝΥΧΤΙΑΤΙΚΟ – ΣΥΝΝΕΦΑ – ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑ – ΧΑΜΟΓΕΛΟ, 1938 Για S.A. FL. Harp, Piano Vil, V12, Vla, VC.
ΤΡΙΠΤΥΧΟ (Νυχτερινό, Ιντερμέτζο, Σερενάτα), 1938 Για S.A.T.B.FL. 2CI, 2Hrn, Harp, Piano, V11, 12, Vla, VC.
ΣΕΡΕΝΑΤΑ, 19-7-1938, Ποίηση Αρ. Καραβά. Για S.A.T. Bar. B.
ΕΝΑ ΛΙΜΑΝΙ, 28-7-1943, Ποίηση Λ. Πορφύρα Για S.A.T.B.
ΜΥΓΔΑΛΙΕΣ, 31-7-1943, Ποίηση Κ. Παλαμά Για S.A.T.B.
ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΟΥ ΓΙΑΛΟΥ, 1-8-1943, Ποίηση Λ. Πορφύρα Για S.A.T.B.
ΠΝΙΓΜΕΝΑ ΚΑΪΚΙΑ, 8-8-1943, Ποίηση Λ. Πορφυρά Για S.A.A.T. T.B.
ΑΝΟΙΞΙΑΤΙΚΟ ΤΡΕΧΑΝΤΗΡΙ, 6-7-1947, Ποίηση Λ. Πορφύρα Για S.A.
ΦΩΝΗ ΚΥΡΙΟΥ, Βυζαντινό μέλος, 12-7-1948, Για S.A.T.B.
ΒΕΒΑΡΥΜΜΕΝΩΝ ΤΩΝ ΟΦΘΑΛΜΩΝ ΜΟΥ, Βυζαντινό Μέλος, 16-7-1948, Για S.A.T.B.
ΠΡΟΣΗΛΘΕ ΓΥΝΗ, Βυζαντινό Μέλος, 1948, Για S.A.T.B.
ΤΗΣ ΞΗΡΑΝΘΕΙΣΗΣ ΣΥΚΗΣ, Βυζαντινό Μέλος, 1948, Για S.A.T.B.
Τα υπόλοιπα Χορωδιακά έργα του Γ.Α. Παπαϊωάννου από το 1959 έως τον θάνατον του είναι δημοσιευμένα στα «Δελτία Συγχρόνων Ελλήνων Συνθετών» εκδεδομένα από τον ΕΣΣΥΜ τον Δεκέμβριο 1976 και σε συμπληρωματικό κατάλογο που περιλαμβάνει τα τελευταία του έργα.
Σημ. FL. Φλαούτο, CL.Κλαρινέτο, Hrn Κόρνο, S.Σοπράνο, Α. Αλτο, Τ. Τενόρος, Β. Μπάσσος.
Πολύχρονη θητεία στο Διοικητικό Συμβούλιο της Ενώσεως Ελλήνων Μουσουργών (από το 1948) και συμμετοχή σε πλήθος Επιτροπών για τη μουσική ζωή του τόπου συμπληρώνουν την εικόνα της ενασχόλησης του Γ.Α. Παπαϊωάννου με τα κοινά, πάντα στο χώρο της μουσικής.
Από τις πολλές μας συνεργασίες ας αναφερθώ εδώ στην Επιτροπή για την εκπόνηση Σχεδίου Νόμου για την Ανώτερη Μουσική Παιδεία. Καημός όλων μας η δημιουργία θεσμού ανώτερων μουσικών σπουδών στην Ελλάδα. Η ανάθεση της σχετικής μελέτης θεσμού από το ΥΠΠΟ σε Επιτροπή, που σύντομα τέθηκε υπό την προεδρεία του Παπαϊωάννου, μας έκανε να πιστέψουμε στην πιθανότητα πραγματοποίησης της ιδέας. Έργο μεγάλο, αποτέλεσμα πολύχρονης και επίμονης μελέτης κι επεξεργασίας, το Σχέδιο Νόμου αναγνωρίσθηκε ως εμπνευσμένο, ρεαλιστικό και ολοκληρωμένο, προσέκρουσε, όμως, σε ένα καταλυτικό συνδυασμό συμφερόντων, αβουλίας, μικρόνοιας και μικροκομματισμού και, μετά από περιπέτειες, εκρύβει επιμελώς σε σκοτεινό συρτάρι. Ο Παπαϊωάννου πόνεσε αυτήν όλη τη δουλειά μας, χάρηκε το αποτέλεσμα, το έργο, δεν κατεβλήθη από τις αντιξοότητες και διατήρησε απ’ αυτή την περιπέτεια την ικανοποίηση του καλού έργου και την ευχή μια μέρα, μια φωτισμένη και δυναμική Πολιτεία να το αξιοποιήσει.
Οι πολλές του δραστηριότητες, κι η ευσυνειδησία, με την οποία καταγινόταν σ’ ό,τι έκανε, συνεπάγετο ένα μεγάλο φόρτο εργασίας. Είχε μεγάλη απασχόληση με τη διδασκαλία, μελετούσε, έγραφε τα θρυλικά, πλέον, θέματά του, ενώ, παράλληλα, και για πολλά χρόνια, την εποχή που δεν υπήρχαν στη διάθεση του συνθέτη παρά τα στοιχειώδη μόνο μέσα, αφιέρωνε πολλές ώρες της νύχτας γράφοντας τις πάρτες των έργων του κι αντιγράφοντάς τες για όλα τα όργανα της ορχήστρας, για όλες τις φωνές της χορωδίας. Κι όμως, δεν θυμάμαι ποτέ να παραπονιέται για κούραση, ούτε καν να δίνει την αίσθηση της κούρασης που βάραινε τη διάθεση. Η συνεχής έντονη ενασχόληση με τη δημιουργική εργασία τον αναπτέρωνε. Είχε μια σιγουριά στο έργο του και το ότι συνέθετε ήταν το πιο σημαντικό. Πήρε πολλές χαρές απ’ την απήχηση του έργου του, από την καταξίωσή του, απ’ την παραδοχή της προσωπικότητάς του. Η Πολιτεία πρόλαβε να τον τιμήσει για τη συνολική προσφορά του. Για τον ίδιο, αυτό που μετρούσε πάνω απ’ όλα ήταν να γράφει μουσική.
Τον Άνθρωπο Παπαϊωάννου γνώρισα το 1952 όταν ανέλαβα την οργάνωση και διεύθυνση της Χορωδίας στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο Αναβρύτων όπου εκείνος δίδασκε θεωρία και ιστορία της Μουσικής. Οι ατέλειωτες κουβέντες μας στο λεωφορείο στη μακρά διαδρομή ως την Αθήνα θεμελίωσαν μια σχέση, που ο χρόνος και η ζωή της έδωσαν πολλές διαστάσεις. Πολύ σύντομα ζήτησα κι έγινα μαθητής του. Η φιλία μας αναπτύχθηκε σ’ ένα κλίμα αμοιβαίου ενδιαφέροντος και εκτίμησης και της ανθρώπινης ζεστασιάς πριν απ’ τα όρια της οικειότητας. Αυτή η φιλία διήπε τη συνεργασία μας, αργότερα, σε συμβούλια κι επιτροπές, όπου έζησα από πολύ κοντά μια άποψη της δραστηριότητάς του απ’ τις λιγότερο γνωστές, γι’ αυτό και θέλησα σε τούτο το σημείωμα να την καταθέσω. Τον έζησα και στην προσωπική του ζωή, ευτυχισμένο εδώ και τριάντα χρόνια μαζί με την Ειρήνη, ζευγάρι δημιουργικών πνευματικών ανθρώπων από τα πιο ταιριασμένα κι αγαπημένα.
Μορφή γαλήνια και πνεύμα ανήσυχο, καλόγνωμος και καλοσυνάτος, άνθρωπος θερμός και πολύ διακριτικός, που και το χιούμορ του ήταν κόσμιο, με την πηγαία ευγένεια, βαθιά πνευματικότητα, ήθος υψηλό, αυτοπεποίθηση στο έργο του κι ασκητική διάθεση, ο Παπαϊωάννου πορεύτηκε με τα μικρά, προσεκτικά μα γρήγορα, χαρακτηριστικά βήματά του μια ζωή πλούσια σε εμπειρία και, κυρίως, σε έργο.
Στις 19 Απριλίου σημείωσε στο ημερολόγιο –πράγμα που δεν συνήθιζε– «σήμερα τελείωσα τα τραγούδια σε ποίηση του Μπάυρον». Το τελευταίο αυτό ολοκληρωμένο έργο του εκτελέστηκε στις 15.5.89, όπως ήταν προγραμματισμένο, στο Βρετανικό Συμβούλιο στην Αθήνα λίγες μέρες μετά τον θάνατό του.
Δημιουργικό θα τον διατηρήσω στη μνήμη μου με την ευγνωμοσύνη μου για τον Δάσκαλο, την εκτίμηση για τον Συνθέτη και την αγάπη μου για τον Άνθρωπο. Θα μου λείψει ο Φίλος…
(607)