Του Θωμά Λουζιώτη*
Το θέμα έχει απασχολήσει, κατά το παρελθόν, τα Συνέδρια μας (ΠΑ.ΣΥ.ΧΟ.) και έχουν ακουστεί μέχρι τώρα, από διάφορες πλευρές, πολλά θετικά και πολλά αρνητικά για τις εναρμονίσεις τραγουδιών. Ο κάθε ένας με τα δικά του επιχειρήματα προσπαθεί να πείσει τους άλλους για το «δίκαιο» της άποψής του. Έτσι κι εγώ, θα κάνω τη δική μου τοποθέτηση στο θέμα προσπαθώντας, από μία άλλη σκοπιά, που ίσως είναι αυτονόητη και γι’ αυτό δεν την έχουμε αναφέρει μέχρι τώρα στα Συνέδριά μας, να ρίξω λίγο φως στην αφετηρία των επιχειρημάτων. Στους Ορισμούς των Όρων! Τι σημαίνει ΧΟΡΩΔΙΑ; Τι σημαίνει ΧΟΡΩΔΙΑΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ; Από πού προέρχονται οι όροι αυτοί και ποια ήταν η καλλιτεχνική τους έκφραση μέσα από το πέρασμα των αιώνων;
ΧΟΡΩΔΙΑ σημαίνει μια ομάδα ανθρώπων που τραγουδούν μαζί. Ο ορισμός αυτός που δίνεται, από τις εγκυκλοπαίδειες, δεν παραθέτει κανένα ποιοτικό στοιχείο για το είδος της μουσικής που ερμηνεύει. Συνεπώς, κάθε ομάδα ανθρώπων που τραγουδά μαζί αποκαλείται ΧΟΡΩΔΙΑ. Η ετοιμολογία της λέξης μάς δίνει, ότι προέρχεται από τις λέξεις ΧΟΡΟΣ + ΩΔΗ.
Για να καταλάβουμε πώς αυτές οι δύο έννοιες συνδέθηκαν, πρέπει να ανατρέξουμε στην αρχαία εποχή. Η αρχαία Ελληνική μουσική, λοιπόν, χωρίζεται σε διάφορες περιόδους:
– Στη Μυθική Εποχή, 1500 – 1000 π.Χ. (Μαρσύας, Ορφέας, Αμφίωνας)
– Στην Ομηρική Εποχή, 1000 – 700 π.Χ. Απαγγελτικό ύφος από αοιδούς με συνοδεία κιθάρας ή φόρμιγγας (Θάμυρης, Δημόδοκος, Φήμιος)
Στην εποχή των Λυρικών, 700 – 550 π.Χ. Εδώ αρχίζουν να αναπτύσσονται διάφορα είδη οργανωμένων χορών, που εκτελούνταν με ή χωρίς τραγούδι.
Μορφές ασμάτων που συναντούμε στην εποχή των Λυρικών είναι:
* Ωδή
* Παιάνας
* Ελεγεία
* Θρήνος
* Επινίκιο
* Υπόρχημα: Ήταν τραγούδια που λέγονταν με όρχηση και ήταν αφιερωμένα στον Απόλλωνα. Το υπόρχημα αρχικά συνοδευόταν από φόρμιγγα, αργότερα από αυλό και κιθάρα ή λύρα και είχε τρεις φάσεις. Στην πρώτη όλα τα μέλη του χορού τραγουδούσαν και χόρευαν μαζί, στη δεύτερη τα μισά τραγουδούσαν και τα μισά χόρευαν και στην τρίτη τραγουδούσε ο κορυφαίος και χόρευαν όλοι οι άλλοι.
* Παρθένιο
* Διθύραμβος: Ήταν άσμα με συνοδεία χορού ως εξέλιξη της Διονυσιακής λατρείας. Στη λατρεία αυτή οι άνθρωποι στην αρχή χόρευαν άτακτα, όμως αργότερα ο χορός απόκτησε συγκεκριμένα βήματα και οι φωνές έγιναν τραγούδι που εξιστορούσε γεγονότα από τη ζωή του Διόνυσου. Ο Θέσπις εισάγει αργότερα έναν υποκριτή που παριστάνει τον Διόνυσο και απαντάει στα όσα τον ρωτάνε οι άνθρωποι που χορεύουν.
Κλασσική Εποχή (550 – 450 π.Χ.): Εδώ γεννήθηκε η Τραγωδία από τον Διθύραμβο, όταν κάποιοι είχαν τη ιδέα να παριστάνονται περισσότεροι ήρωες αντί για έναν, όπως γινόταν στη λατρεία του Διόνυσου. Ο χορός που συνόδευε τη Διονυσιακή λατρεία μετατράπηκε σε σύνολο ατόμων (Χορός) που εξυπηρετούσαν συγκεκριμένους σκοπούς στο έργο π.χ. να συμβουλέψουν, να διηγηθούν, να σχολιάσουν τις απόψεις και τις αποφάσεις των πρωταγωνιστών κ.λ.π.
Εποχή της Παρακμής (450 π.Χ. και εξής): Απροσδόκητα από τα μέσα του 5ου αιώνα, η μουσική στην Ελλάδα, προτρέχοντας όλων των άλλων τεχνών, αρχίζει μια αργή καθοδική πορεία και μάλιστα σε μια εποχή που οι εικαστικές τέχνες είναι στη μεγάλη ακμή τους. Αυτή η προοδευτική κατάπτωση της μουσικής θα συνεχισθεί αδιάκοπα ως το τέλος της ελληνιστικής εποχής. Όπως συνάγεται μέσα από τις μαρτυρίες του Πλάτωνα και πολλών άλλων κλασικών συγγραφέων, η παρακμή στη μουσική φαίνεται να έχει δύο συνιστώσες, αδιάσπαστα δεμένες μεταξύ τους: την κοινωνική και ηθική οπισθοδρόμηση και τους μουσικούς νεωτερισμούς.
Η κοινωνική και ηθική οπισθοδρόμηση, σε σχέση με τη μουσική, γίνεται περισσότερο αισθητή από τις αρχές του 4ου π.Χ. αιώνα. Τα φαινόμενα που τη στοιχειοθετούν είναι: η προοδευτική εμπορευματοποίηση, ο θαυμασμός της ατομικής δεξιοτεχνίας και η εγκατάλειψη των υψηλών παλαιότερων εννοιών ήθους, νόμων κτλ. Από κοινό κτήμα κάθε πολίτη από το σχολείο, η μουσική μετατρέπεται σιγά σιγά σε δραστηριότητα λίγων διάσημων δεξιοτεχνών.
Είναι αλήθεια πως η παρακμή της ελληνικής μουσικής άρχισε μέσα από την ίδια την τραγωδία. Το κοινό άρχισε να ενδιαφέρεται πιο πολύ για τα τραγούδια των χορικών παρά για το ηθικό και δραματικό περιεχόμενο της τραγωδίας. Οι μεταγενέστεροι, θέλοντας να κολακέψουν το γούστο του κοινού, έβαζαν στα διαλείμματα των δραμάτων χορούς και τραγούδια άσχετα με το έργο. Την ίδια αυτή εποχή συντελείται μια σημαντική επανάσταση στη μουσική με ανατροπή της παλαιάς τάξης των αρχαίων μουσικών νόμων και εισαγωγή καινοτομιών που προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, τη σφοδρή αντίδραση των συντηρητικών της εποχής.
Η αντίδραση αυτή, στους καθαυτό μουσικούς νεωτερισμούς, δεν είναι άσχετη με τον στιγματισμό, εκ μέρους τους, της ηθικής κατάπτωσης που αναφέραμε παραπάνω. Οι αρχαίοι μουσικοί νόμοι, που εξέφραζαν την παραδοσιακή αντίληψη, θεωρούνταν ότι αντανακλούν τους θεϊκούς νόμους, περί αρμονίας, στη μουσική (λόγω της θεϊκής προέλευσής της) και τη συνδεδεμένη με αυτούς αρμονία του σύμπαντος. Επομένως, η μουσική καινοτομία αποτελούσε έμμεση προσβολή του θείου και της ηθικής τάξης. Το νέο κύμα των μουσικών νεωτερισμών εμφανίζεται στο 2ο ήμισυ του 5ου αιώνα π.Χ. και παράλληλα έχουμε μουσικές καινοτομίες από τον Φερεκράτη, τον Ευριπίδη και τον Αριστοφάνη.
Ο ΧΟΡΟΣ, λοιπόν, από την αρχαία εποχή σήμαινε μία ομάδα ανθρώπων που, αρχικά, μόνο χόρευε ή κινείτο στη σκηνή. Στη συνέχεια ο χορός άρχισε να μετέχει με κείμενο και μετά με τραγούδι (ΩΔΗ) πάνω στη σκηνή. Επομένως ΧΟΡΟΣ και ΩΔΗ ενώθηκαν και δημιούργησαν τη ΧΟΡΩΔΙΑ.
ΧΟΡΩΔΙΑ, λοιπόν, ξαναλέμε, ότι είναι μια ομάδα ανθρώπων που τραγουδούν μαζί. Συνεπώς ΧΟΡΩΔΙΑΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ είναι κάθε τραγούδι που τραγουδιέται από μία ομάδα ανθρώπων.
Με αυτή την ιστορική ανάλυση, ας βάλουμε τέλος σε κάποιους αφορισμούς των χορωδιακών εναρμονίσεων, όπου κάποιοι, κατά τα λοιπά άξιοι συνάδελφοι, ορίζουν, ότι χορωδιακό τραγούδι είναι μόνο αυτό της λόγιας μουσικής. Άλλοι πάλι ορίζουν, ότι χορωδιακό τραγούδι είναι μόνο αυτό που γράφτηκε από τον συνθέτη του για χορωδία. Συνεπώς, απαξιώνουν τις χορωδιακές εναρμονίσεις τραγουδιών. Η θέση η δική μας είναι ξεκάθαρη: Χορωδιακό τραγούδι είναι κάθε τραγούδι οποιουδήποτε είδους μουσικής, που τραγουδιέται από ομάδα ανθρώπων.
Βεβαίως, υπάρχει πλούτος χορωδιακών έργων από την Αναγέννηση, από την Κλασσική Εποχή και τον Ρομαντισμό και ακόμη από συνθέτες του 20ού και του 21ου αιώνα. Βεβαίως, υπάρχουν θέματα ποιότητας για το κάθε είδος μουσικής. Βεβαίως, υπάρχουν θέματα ποιότητας των χορωδιακών εναρμονίσεων, όπως άλλωστε υπάρχουν καλοί και κακοί καλλιτέχνες, καλοί και κακοί επαγγελματίες κ.λ.π., αλλά αυτό δεν αποτελεί ορισμό ούτε κατ’ ανάγκη αφορισμό του είδους.
Η μουσική εξελίσσεται μέσα στους αιώνες και ακολουθεί τις τάσεις της εποχής της. Έτσι και η χορωδιακή μουσική εξελίσσεται και ακολουθεί αυτές τις τάσεις. Βλέπουμε, λοιπόν, τα έργα που σήμερα γράφονται για χορωδία πόσο πρωτοποριακά και δυσνόητα είναι σε σχέση με αυτά που γράφονταν πριν από κάποιους αιώνες. Φαίνεται, ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται! Θα ήθελα, λοιπόν, να επισημάνω κάποιες ομοιότητες της σημερινής εποχής με την εποχή της παρακμής της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής:
Ο θαυμασμός στη δεξιοτεχνία, όπου η τέχνη έγινε προνόμιο λίγων διάσημων δεξιοτεχνών και απομακρύνθηκε από το πλατύτερο κοινό, η εγκατάλειψη των υψηλών παλαιότερων εννοιών και νόμων, η σφοδρή αντίδραση των συντηρητικών της εποχής στην εισαγωγή μουσικών καινοτομιών.
Για αναλογιστείτε, πόση εκτίμηση τρέφουμε στους λίγους δεξιοτέχνες, που υπάρχουν και πόσο χαμηλά στη συνείδηση μας στέκονται, αυτοί που υπηρετούν με ευπρέπεια το είδος, αλλά δεν έχουν το χάρισμα του δεξιοτέχνη.
Για αναλογιστείτε, πόσες χορωδίες μπορούν να σταθούν, τουλάχιστον, ευπρεπώς στις απαιτήσεις των σύγχρονων χορωδιακών συνθέσεων. Ποιο μπορεί να είναι το μέλλον των χορωδιών που δεν έχουν το χάρισμα του δεξιοτέχνη; Μάλλον ο αφανισμός τους, εκτός αν ασχοληθούν με άλλο είδος που δεν απαιτεί την υψηλή δεξιοτεχνία.
Για δείτε τις αντιδράσεις των συντηρητικών της εποχής μας. Χορωδιακό είναι αυτό το τραγούδι που ανταποκρίνεται στους παλαιούς νόμους και τις παραδόσεις που δεν πρέπει να τους αλλοιώσουμε γιατί προσβάλλουν τα ήθη και τα έθιμα, που εμείς μάθαμε από τους προγόνους μας!
Μα είναι αυτό παρακμή ή δεν είναι; Οι συντηρητικοί της εποχής είχαν αφορίσει τον Beethoven για τους μουσικούς νεωτερισμούς που έφερε. Σήμερα, όλοι τον αναγνωρίζουν σαν έναν από τους σημαντικότερους δημιουργούς όλων των αιώνων. Αν όλοι οι συνθέτες δεν τολμούσαν να εισάγουν νεωτερισμούς στη μουσική, η μουσική θα είχε μείνει χωρίς εξέλιξη.
Τι κάνουμε, λοιπόν, για να μην περάσουμε στην παρακμή; Προσωπική άποψη είναι να ψάξουμε να βρούμε αυτό που ικανοποιεί το καλλιτεχνικό αισθητήριο μας. Αυτό που θα ευχαριστήσει, τόσον εμάς, ως δημιουργούς και ως εκτελεστές, όσο και το κοινό που θα κληθεί να παρακολουθήσει το έργο μας. Πρέπει να είμαστε πάντα μέσα στο πνεύμα της εποχής μας, αλλά και να αντλούμε γνώσεις και πλούτο από την πλούσια μουσική παράδοση, τόσο της χώρας μας όσο και τη διεθνή. Ο συνδυασμός όλων αυτών μπορεί να κρατήσει ζωντανό το ενδιαφέρον όλων και να αγαπήσουν αυτό που κάνουμε.
Η αναζήτηση μουσικής από την παράδοση και η επεξεργασία της, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στην αισθητική της εποχής μας, είναι κάτι που έχει συμβεί άπειρες φορές κατά τους αιώνες. Μελωδίες παραδοσιακές έχουν επεξεργαστεί μεγάλα ονόματα της κλασσικής μουσικής (Mendelssohn, Brahms, Bach, Dvorak, Schubert, Schumann, Grieg, Ralph Vaughn Williams) μα ακόμα και σύγχρονοι δικοί μας και ξένοι συνθέτες, Βαγγέλης Παπαθανασίου, Διονύσης Βισβάρδης (διασκευή του «Ένας Αητός»), John Rutter, Sir David Willcocks, Maurice Ravel, Francis Poulemc, Claude Debussy, Lajos Bardos, Bela Bardos, Zoltan Kodaly, Rimsky Korsakov και εκατοντάδες άλλοι που, αν ψάξει κανείς, θα διαπιστώσει το πόσο αξιόλογα έργα δημιουργήθηκαν από τις διασκευές που έκαναν πάνω σε παραδοσιακές μελωδίες της χώρας τους. Διασκευές που έδωσαν άλλη διάσταση στις αξιόλογες αυτές μελωδίες και έκαναν τον κόσμο να τις θυμηθεί και να τις αγαπήσει και στη νέα τους μορφή.
Ας μην είμαστε, λοιπόν, δογματικοί και ας μην βάζουμε ταμπέλες που περιθωριοποιούν κάποιους ανθρώπους που προσπαθούν να φέρουν μιαν ανάσα στη σημερινή παρακμή και στασιμότητα.
Αλλά θα αναφέρω και έναν άλλο παράγοντα, πολύ σημαντικό κατά την άποψή μου. Ο παράγοντας αυτός είναι τα ακούσματα και η κουλτούρα του κάθε ανθρώπου, που σχετίζονται άμεσα με την κουλτούρα και τα ακούσματα που επικρατούν στον τόπο που ζει… Πώς μπορούμε να φέρουμε τον κόσμο και, ιδιαίτερα, τη νεολαία κοντά στη χορωδία; Με τα θαυμάσια έργα του Palestrina, του Orlando di Lasso, του Monteverdi, του Bach, του Mozart, του Schubert και των χιλιάδων άλλων κλασικών συνθετών;
Μα, τα έργα αυτά φαντάζουν αραχνιασμένα στα αυτιά των νέων μας, που δεν έχουν ακούσει ίσως μουσική, άλλη, από τα σκυλάδικα τραγούδια του ραδιοφώνου ή τη Rock μουσική που παίζει το μπαράκι που συχνάζουν ή τα δημοτικά τραγούδια που ακούν στα πανηγύρια του χωριού τους. Αυτά τα παιδιά θα τα φέρεις κοντά σου μόνο αν τα πλησιάσεις και τους δώσεις τραγούδια που καλύπτουν τα δικά τους μουσικά κριτήρια. Και θα το κάνεις αυτό με κάποιες χορωδιακές διασκευές τραγουδιών που εκείνα αγαπούν.
Αφού τα φέρουμε πρώτα κοντά μας θα τους βάλουμε σιγά σιγά και κάτι από την κλασική μουσική. Κάτι σχετικά ευχάριστο για να δουν ότι υπάρχουν και άλλα πράγματα που έχουν ομορφιά και που τους αρέσει να ασχοληθούν. Έτσι, σιγά σιγά θα καλλιεργηθεί το μουσικό τους αισθητήριο και θα αποκτήσουν ακούσματα από την κλασική μουσική που μέχρι τότε τα είχαν στη συνείδηση τους απαξιωμένα και αναχρονιστικά.
Δεν μπορεί να περιμένεις να εφαρμόσεις στη χώρα μας αυτά που εφαρμόζουν οι άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, που έχουν μία κουλτούρα διαφορετική και μία παράδοση αιώνων, που έχει περάσει στο DNA τους. Θα χρειαστούμε πολλά χρόνια, ίσως και αιώνες, για να βελτιώσουμε αυτή την κουλτούρα του λαού μας, αλλά όμως αξίζει τον κόπο. Ας προσπαθήσουμε όλοι με κάθε τρόπο, χωρίς ταμπέλες και αφορισμούς να φέρουμε τους νέους μας κοντά στη χορωδία, για να έχουμε ελπίδα, ότι κάτι καλύτερο θα συμβεί στα χορωδιακά πράγματα στη χώρα μας στο μέλλον.
Προσωπική μου θέση λοιπόν είναι:
ΝΑΙ στις εναρμονίσεις τραγουδιών, που θα φέρουν κοντά μας τους νέους.
ΝΑΙ στις εναρμονίσεις, που προσφέρουν ρεπερτόριο σε χορωδίες, που δεν έχουν τη δυνατότητα να εκτελέσουν έργα υψηλών απαιτήσεων.
ΝΑΙ στις εναρμονίσεις, που σέβονται τη μουσική άποψη του συνθέτη.
ΝΑΙ σε κάθε χορωδιακή σύνθεση, οποιασδήποτε εποχής, που τέρπει τα αυτιά των χορωδών και του κοινού.
ΟΧΙ στις εναρμονίσεις, που κακοποιούν τις μουσικές συνθέσεις και υποβαθμίζουν την αισθητική.
* Ο Θωμάς Λουζιώτης είναι Μαέστρος της Χορωδίας “Σύγχρονη έκφραση” και Πρόεδρος της ΣΤΕΓΗΣ Ελληνικών Χορωδιών
(122)