του Σταύρου Σολωμού
Μου “Πολυφωνικής” Πάτρας
Ο Πλάτων, πέραν του ότι ήταν μεγάλος φιλόσοφος, υπήρξε και σπουδαίος μουσικός. Πιστός στην παράδοση, ορθόδοξος, συντηρητικός και αδιάλλακτος στις πεποιθήσεις του, εκφράζονταν με απλότητα και διαύγεια. Πίστευε βαθιά και σταθερά πως η μουσική είναι μια θεϊκή τέχνη, έχει υψηλούς σκοπούς και είναι, επομένως, ένα εξαιρετικά κατάλληλο και αποτελεσματικό μέσο παιδείας.
Ως μουσικός ανήκε στη σχολή των Πυθαγορείων. Αναγνώριζε την πυθαγορική αρμονία όπως αυτή σχηματίζεται με συμφωνίες και θαύμαζε τον πυθαγόρειο καθορισμό των διαστημάτων, με αριθμητικούς λόγους. Είναι γνωστό πως ο Πυθαγόρας, ο μεγάλος φιλόσοφος, μαθηματικός και θεωρητικός της μουσικής, υπήρξε ο πρώτος που πρόβαλε και υποστήριξε την επιστημονική βάση της μουσικής και την ερμηνεία του κόσμου σε αριθμούς. Θεωρείται ο πατέρας της μουσικής, ο οποίος έθεσε τα θεμέλια της μαθηματικοποίησης, αλλά και της φιλοσοφικής ερμηνείας της μουσικής ώστε να αποτελεί διδακτική ύλη για τους νέους.
Σε πολλά από τα έργα του, λοιπόν, ο Πλάτων εκφράζει τις πεποιθήσεις του για τη μουσική. Λεπτομερειακή έκθεση των απόψεών του βρίσκεται στους Νόμους, ιδιαίτερα στο δεύτερο βιβλίο και στον Τίμαιο. Ωστόσο αναφορές στη μουσική συναντάμε, επίσης, στον Αλκιβιάδη Ι (106Ε), στον Πρωταγόρα (λ.χ. 326Α), στον Λάχη (ΧΙV, ιδιαίτερα 188D), στον Φαίδωνα (IV, 60E – XXXVI, 85E), στον Κρίτωνα (50D) κτλ.
Στην Πολιτεία, υπάρχει διάχυτη η φιλοσοφική αντίληψή του, για τη μουσική. Στο τρίτο μάλιστα βιβλίο «όπως αυτά έχουν σχηματισθεί από την εκ των υστέρων επιστημονική επεξεργασία του έργου του και όχι από τον ίδιο», επισημαίνει την ηθική αξία της μουσικής και συζητεί την ηθική σημασία ορισμένων αρμονιών και ρυθμών (398d – 400e).
Στην αρχαία Ελλάδα, για τη μουσική, η λέξη Ήθος είχε ιδιαίτερη βαρύτητα. Σήμαινε τον ηθικό χαρακτήρα που τείνει να εμπνεύσει στην ψυχή η μουσική. Σύμφωνα με τη θεωρία του ήθους, τα ηχητικά φαινόμενα συνδέονται άμεσα με τις ψυχικές καταστάσεις του ανθρώπου και μια ορισμένη σειρά ήχων έχει την ικανότητα να προκαλέσει ένα συγκεκριμένο συναίσθημα. Οι νότες, οι αρμονίες, η μελωδία και οι ρυθμοί είχαν, κατά την άποψη πολλών αρχαίων συγγραφέων, ηθικό σκοπό και δύναμη. Γι’ αυτό αποδίδανε στη μουσική σημαντικότατο εκπαιδευτικό ρόλο.
Τον εκπαιδευτικό σκοπό της μουσικής υποστήριζε και ο Πλάτων και πάνω σ’ αυτό είχε εκφράσει αναρίθμητες φιλοσοφικές σκέψεις. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα της Πολιτείας, όπου δια στόματος του Σωκράτη, λέγει (401d-e): «Άραγε, Γλαύκων, γι’ αυτό η αγωγή με τη μουσική και την ποίηση είναι η πιο σημαντική, επειδή ο ρυθμός και η μελωδία εισχωρούν στα τρίσβαθα της ψυχής κι αδράχνοντάς την με δύναμη μεγάλη, φέρνουν μέσα της ευπρέπεια και της δίνουν ομορφιά, εάν βέβαια κάποιος ανατραφεί σωστά, ενώ, αν δεν συμβεί αυτό, (φέρνουν) το αντίθετο».
Στα τραγούδια και τις μελωδίες ο Πλάτων, απαγορεύει τους πολυσύνθετους, υπερβολικά πλαδαρούς ή θρηνητικούς ρυθμούς, που μετατρέπουν τους ψυχωμένους ανθρώπους σε ευέξαπτα πλάσματα και τους μειλίχιους σε νωθρά (399a -399c). Απορρίπτει τους θρήνους και τους οδυρμούς, κρίνοντας τους ως άχρηστους για γυναίκες και άνδρες με αξιοπρέπεια και παρομοιάζοντας τους με την πλαδαρότητα, την τεμπελιά και το μεθύσι (398e). Αποδέχεται μονάχα δύο μουσικούς τρόπους, των Δωρικό (ή Δώριο) και τον Φρυγικό (ή Φρύγιο), τον πρώτο και τέταρτο αντίστοιχα δηλ. της Βυζαντινής Μουσικής, μεταγενέστερα.
Η δωρική αρμονία θεωρούνταν η κατεξοχήν «ελληνική αρμονία». Ο ίδιος ο Πλάτων, αναφέρει στον Λάχη (XIV, 188d) ότι ο αληθινός μουσικός είναι εκείνος που έχει ρυθμίσει τη ζωή του με λόγια και με έργα σύμφωνα με τη δωρική αρμονία, που είναι η μόνη ελληνική. Η άποψη που επικρατούσε, ήταν πως ο δωρικός τρόπος εξέφραζε το ανδρικό και το μεγαλόπρεπο ήθος, γι’ αυτό ο Πλάτων θεωρούσε, πως αυτός ο μουσικός τρόπος, ήταν ταιριαστός σε πολεμιστές, που βαδίζουν προς το θάνατο ή προς κάποια άλλη συμφορά και τον χαρακτήριζε ως ένα «βίαιο» μουσικό τρόπο (399a-399c). Ο δώριος τρόπος, έλεγαν, δυναμώνει τον χαρακτήρα, διδάσκει θάρρος εμπρός στον κίνδυνο και καρτερικότητα στη δυστυχία.
Η φρυγική αρμονία, από την άλλη, εισήχθη στην Ελλάδα από την Μικρά Ασία, γρήγορα όμως έγινε αποδεκτή και αφομοιώθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα, όπου έγινε, κατεξοχήν, η αρμονία των διθυράμβων. Ο φρυγικός τρόπος αφορά σε έναν ειρηνικό, ήπιο ρυθμό που μοιάζει με νουθεσία, ταιριαστό σε καιρούς ειρήνης, σε προσευχές και σε τραγούδια που απευθύνονται στον Θεό. Είχε όμως και την ικανότητα να ξεσηκώνει και να φλογίζει τα πνεύματα. Γι’ αυτό και ο Πλάτων τον χαρακτηρίζει «ελεύθερο», αλλά με φρονιμάδα και μέτρο, και χωρίς υπεροψία (399a -399c).
Σε σχέση με τα μουσικά όργανα, ο Πλάτων, αντιτίθετο στην ανάμειξη των νέων, ως προς τη χρήση των «πολυχόρδων» (όργανα με πολλές χορδές) και «πολυαρμονιών» (όργανα που παρήγαγαν περισσότερες συμφωνίες ήχων) οργάνων και σε οτιδήποτε προσποιητό, υπερβολικά εκλεπτυσμένο και αδικαιολόγητα περίπλοκο. Τα μουσικά όργανα που χρειάζονταν για τη συνοδεία των τραγουδιών ήσαν κατά την εκτίμηση του λίγα και απλά, η λύρα δηλ., η κιθάρα και ο ποιμενικός αυλός (399d). Ο Πλάτων προτιμούσε τον Απόλλωνα και τα μουσικά όργανά του, απορρίπτοντας τη χρήση οργάνων με πολλές χορδές και αρμονίες, που μπορούσαν να παράγουν όλους τους τόνους (399c -399d).
Στους στίχους 400a – 400d, ο Πλάτων, αναφέρεται στους ρυθμούς και στους μετρικούς πόδες και επιχειρεί να τους ξεχωρίσει. Ονοματίζει τους ρυθμικούς πόδες: «ενόπλιο», «δάκτυλο», «ηρωικό», «ίαμβο» και «τροχαίο», δίχως όμως να είναι σε θέση να τους ερμηνεύσει. Εκτιμά, ωστόσο, πως οι ρυθμοί και τα μέτρα, θα πρέπει να εκφράζουν τον άνθρωπο, που ζει με ευπρέπεια και αντρειοσύνη και να προσαρμόζονται σε αυτόν, και όχι το αντίστροφο.
Δια στόματος και πάλιν του Σωκράτη, χωρίζει το τραγούδι σε τρία στοιχεία: στα λόγια, τη μελωδία και τον ρυθμό. Ο μουσικός τρόπος και ο ρυθμός πρέπει σαφώς να ταιριάζουν με τα λόγια (398d). Λέγει λοιπόν: «Ο καλός και κακός ρυθμός ακολουθούν, ο ένας την ωραία έκφραση του λόγου και ο άλλος την αντίθετη της και πάνε να εξομοιωθούν με αυτές, και το ίδιο ισχύει για το αρμονικό και, αντιστοίχως, το παράφωνο, εφόσον βέβαια, ο ρυθμός και η μελωδία προσαρμόζονται στο λόγο και όχι ο λόγος σε αυτά.» (400d).
Η έκφραση του λόγου στο τραγούδι κατέχει πολύ σημαντικό ρόλο, γιατί αντανακλά τον χαρακτήρα της ψυχής. Ένα τραγούδι με ωραία λόγια, καλή μουσική, χάρη και καλό ρυθμό σκιαγραφούν έναν χαρακτήρα καλοφτιαγμένο, ευγενικό, μετρημένο και αγαθό (400e). Ο κακός ρυθμός συμβαδίζει με την προστυχιά, την παραφωνία, τον κακό λόγο και τον κακό χαρακτήρα της ψυχής (401a).
Η σημασία που αποδίδει ο Πλάτωνας στην αγωγή με τη μουσική, σχετίζεται με την ικανότητα που έχει αυτή η τέχνη, να διεισδύει στα τρίσβαθα της ψυχής και να την κάνει δεκτική στην ευπρέπεια και την ομορφιά. Κατά την έννοια αυτή, η παιδαγωγική σημασία της μουσικής στην εκπαίδευση των φυλακών της Πολιτείας είναι ευδιάκριτη στους στίχους 401b -403c. Ο Πλάτων, κρίνει, πως από τα 7 τους χρόνια τα παιδιά πρέπει να δέχονται ειδική εκπαίδευση, ξεκινώντας από την ποίηση και τη μουσική, τις οποίες διδάσκονται πριν από το χορό και τη γυμναστική, καθώς η ψυχή είναι ανώτερη του σώματος.
Κοινός, ωστόσο, σκοπός όλων αυτών των μαθημάτων είναι να αναπτυχθούν αρμονικά τόσο το ψυχωμένο τμήμα της εσωτερικότητας του ανθρώπου, όσο και το μειλίχιο ή φιλομαθές τμήμα του, και όχι η επίδειξη σωματικών κατορθωμάτων ή ρητορικής και ποιητικής δεινότητας (411-412). Επιπλέον, δια των μαθημάτων αναπτύσσονται και καλλιεργούνται το θάρρος, η σωφροσύνη, η ευσέβεια, η μεγαλοψυχία, η γενναιότητα και η αξιοπρέπεια, δίνοντας τους τις κατάλληλες ευκαιρίες μέσα από αυτά. Εκπαιδεύει, με άλλα λόγια, το θυμοειδές αίσθημα του ανθρώπου έτσι ώστε, όταν φθάσει στην ηλικία του λογισμού, να είναι σε θέση να διακρίνει την ομορφιά ή την ασχήμια που παρουσιάζεται γύρω του, έχοντας διαμορφώσει από παιδί, τα ανάλογα κριτήρια. Ο άμουσος άνθρωπος καταντά εχθρός του λόγου. Μετατρέπεται σε άγριο θηρίο, γεμάτος ιδιοτροπίες και οργή, δίχως συμμετρία και χάρη, που ζει στην αμάθεια.
Ως γνήσιος Πυθαγορικός μουσικός συγγραφέας, ο Πλάτων, συσχετίζει τη μουσική με την αστρονομία. Σύμφωνα με τη Σχολή των Πυθαγορείων, οι πλανήτες καθώς περιστρέφονται παράγουν διάφορους μουσικούς ήχους, που δεν τους ακούμε. Αυτό το σύνολο των μουσικών ήχων λέγεται «αρμονία των σφαιρών». Η μουσική για τον Πυθαγόρα ήταν πάνω από όλα μια μαθηματική επιστήμη, η ουσία της ήταν ο αριθμός και η ομορφιά της η έκφραση των αρμονικών σχέσεων των αριθμών.
Η μουσική ήταν επίσης η εικόνα της ουράνιας αρμονίας, καθ’ όσον οι αρμονικές σχέσεις των αριθμών μεταφέρονταν στους πλανήτες. Καθώς λέει, η αστρονομία και η μουσική είναι «αδελφές επιστήμες». Συγκεκριμένα, παρομοιάζει τη σχέση της χρησιμότητας των αυτιών στην αρμονική κίνηση των ήχων, με αυτή των ματιών στην αστρονομία (530d-530e).
Το έργο των μουσικών, να εξακριβώσουν το αρμονικό συνταίριασμα των μουσικών τόνων, που ακούμε, αποτελεί μία επίπονη διαδικασία, ανάλογη με το έργο των αστρονόμων, που δεν έχει τελειωμό (531e). Οι αρμονικές σχέσεις των ήχων, αν και δεν ανάγονται σε προβλήματα, περικλείουν αριθμούς, τους οποίους οι μουσικοί, όπως οι αστρονόμοι στην αστρονομία, καλούνται να ερευνήσουν και να καταλήξουν στο ποιες αριθμητικές σχέσεις είναι αρμονικές, ποιες όχι και για ποιο λόγο (531c).
Στην Πολιτεία, η μουσική εξυψώνεται στο επίπεδο μιας ελεύθερης τέχνης ανεξάρτητης από την ποίηση, και αποτελεί αναγκαία εμπειρία στη διαπαιδαγώγηση των νέων. Ο Πλάτωνας, εμβαθύνει στην αισθητική της μουσικής και διαπραγματεύεται την επίδραση της στη συναισθηματική και ψυχική σφαίρα του ανθρώπου. Μέσω της μουσικής οι νέοι οδηγούνται στη φιλοσοφία και πλέον με λογισμό και νόηση παίρνουν σωστότερες, ηθικότερες και δικαιότερες αποφάσεις.
Η πιο πάνω μελέτη, αν και δεν ανήκει στη σφαίρα της φιλοσοφικής έρευνας, στηρίχτηκε στη βιβλιογραφία του Νικολάου Σκουτερόπουλου συγγραφέα – μεταφραστή της ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ, στην εγκυκλοπαίδεια του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας και στον ιστότοπο musipedia του διαδικτύου.
Η σκιαγράφηση των αρχών του Πλάτωνα, δίνει αναμφισβήτητα το δικαίωμα και το περιθώριο σε όλους μας να αντικρύσουμε τον παράγοντα ΜΟΥΣΙΚΗ, κάτω από διαφορετική οπτική γωνία.
Με το περίβλημα της σύγχρονης ανελικτικής πορείας των διαφόρων συνθετικών τάσεων, οδηγούμεθα με μαθηματική ακρίβεια στην εκ νέου προσέγγιση της ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ και στην προσαρμογή των αξιών της στη σημερινή μουσική αγωγή.
Αν η μελέτη αυτή, μας καθοδηγήσει προς μία εκ νέου αξιολόγηση των απόψεων μας, των απόψεων για την εργασία που ο καθείς μας επιτελεί στο χώρο του, τότε ίσως ήταν χρήσιμη και η αναφορά της.
Σε άλλη περίπτωση ας κρατήσουμε τουλάχιστον τον θαυμασμό για τον υψηλό δείκτη διανόησης, των σοφών αυτών ανθρώπων εκείνης της εποχής: ενός Σωκράτη, ενός Αριστοτέλη, ενός Πλάτωνα.
(6703)