Το πρώτο ελληνικό βιβλίο

Του Χρυσόστομου Κριμπά

Το πρώτο ελληνικό βιβλίο τυπώθηκε στο Μιλάνο της Ιταλίας (Μεδιόλανο) στις τριάντα (30) Ιανουαρίου του έτους 1476 και ήταν Γραμματική. Συγγραφέας, ο Κωνσταντίνος Λάσκαρης.
Ο τίτλος του, ήταν: «Επιτομή των οκτώ του λόγου μερών και άλλων τινών αναγκαίων, συντεθείσα παρά Κωνσταντίνου Λασκάρεως, του Βυζαντίου». Εκδότης ήταν ο Δημήτριος ο Κρης (κρητικός) και τυπογράφος, ο Διονύσιος Παραβυζήνος.

Είναι ένα μικρό βιβλίο, τυπωμένο με ελληνικά στοιχεία της εποχής εκείνης. Έχει εβδομήντα δύο φύλλα και οι σελίδες του δεν είναι αριθμημένες. Στην αρχή, τον πρόλογο τον υπογράφει ο εκδότης.
Το βιβλίο, σώζεται. Η αξία του βρίσκεται, κυρίως, στην παλαιότητα. Ανήκει στις πρώτες έντυπες εκδόσεις.

Η εφεύρεση της τυπογραφίας, ήταν πρόσφατη, τότε. Ο επινοητής της Γουτεμβέργιος, είχε πεθάνει μόλις οκτώ χρόνια νωρίτερα (1468). Η νέα εφεύρεση, δεν είχε πάρει ακόμη ευρύτερη διάδοση. Εξάλλου, τα τυπογραφικά έξοδα ήσαν πολύ μεγάλα. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο ίδιος ο Γουτεμβέργιος, είχε εμπλακεί σε δεινές οικονομικές δοκιμασίες, ώσπου τελικά, έπεσε θύμα των τοκογλύφων.

Η δυσκολία για τα ελληνικά κείμενα, ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Διότι οι τεχνίτες του καιρού εκείνου, έφτιαχναν μονάχα λατινικά τυπογραφικά στοιχεία. Όλα τα βιβλία, τυπώνονταν στη λατινική γλώσσα. Ελληνικά, δεν υπήρχαν. Έπρεπε να γίνει ειδική παραγγελία, από τον κάθε ενδιαφερόμενο.

Όλες τις δυσχέρειες, τις ξεπέρασε ο Κων/νος Λάσκαρης και έφερε στο φως της δημοσιότητας, το πρώτο τυπωμένο ελληνικό βιβλίο. Έτσι, σημάδεψε την αφετηρία, για την κατοπινή εξέλιξη της εκδοτικής μας ιστορίας.

Άλλο σπουδαίο γνώρισμα του πρώτου ελληνικού βιβλίου, είναι η πρωτοτυπία στο θέμα. Όλα, ανεξαιρέτως, τα βιβλία που είχαν τυπωθεί ως τότε, είχαν αποκλειστικά, θρησκευτικό περιεχόμενο. Ο μεσαίωνας, ήταν απόλυτα ιεροκρατικός. Κάθε ανθρώπινη εκδήλωση, έφερε ολοφάνερες επιδράσεις, του παντοδύναμου ιερατείου της Δύσης, του παπικού.

Το πρώτο βιβλίο που έβαλε στα σκαριά ο Γουτεμβέργιος και το ολοκλήρωσε με μύριες δυσκολίες, ήταν η εβραϊκή βίβλος. Η περίφημη λατινική δίστηλη βίβλος των σαράντα δύο στίχων (1440). Του την πήραν οι στυγνοί δανειστές, με όλα τα τυπογραφικά του σύνεργα. Και τούτο, ύστερα από άδικη δικαστική απόφαση. Αλλά και οι σφετεριστές της τέχνης του, πάλι θρησκευτικές εκδόσεις έκαναν, πάντα στη λατινική γλώσσα.

Το πρώτο σουηδικό βιβλίο, τυπώθηκε δέκα χρόνια αργότερα από το ελληνικό, και είχε θρησκευτικό περιεχόμενο (1486). Το πρώτο ρωσικό βιβλίο, τυπώθηκε ενενήντα χρόνια αργότερα από το σουηδικό, και είχε και αυτό θρησκευτικό περιεχόμενο. Το πρώτο Τουρκικό βιβλίο τυπώθηκε το έτος 1727 με αποσπάσματα από το Κοράνιο (αλ Κοράν αλ καρίμ).

Επισημαίνουμε ότι το πρώτο ελληνικό βιβλίο, προηγείται χρονολογικά, από τα βιβλία πολλών άλλων χωρών. Και ακόμη, διαφέρει σε πρωτοτυπία, διότι ξέφυγε από τη θεοκρατική παντοδυναμία. Το θέμα του, δεν είναι θρησκευτικό, αλλά γλωσσικό.

Από την πρωτότυπη έκδοση του Κων/νου Λάσκαρη, διασώθηκε μονάχα ένα άρτιο αντίτυπο. Βρίσκεται στην Εθνική μας βιβλιοθήκη. Είναι μικρό στο σχήμα, όσο η παλάμη του ανθρώπινου χεριού. Οι τυπογράφοι, αυτό το σχήμα το λένε όγδοο. Είναι δερματόδετο και έχει χρυσά σκαλίσματα στη ράχη. Χρυσό είναι και το αρχικό τυπογραφικό του γράμμα. Διαβάζεται εύκολα, αν και τα γράμματα δεν είναι εντελώς όμοια με τα σημερινά.

Σώζονται και μερικές μετατυπώσεις. Η πρώτη έγινε στη Βασιλεία της Ελβετίας το έτος 1547. Η δεύτερη στη Βενετία το έτος 1817 από τον Νικόλαον Γλυκύν, τον «εξ Ιωαννίνων».

Μα πώς βρέθηκε στο Μιλάνο ο Κων/νος Λάσκαρης; Πώς τόλμησε να ξεστρατίσει από το κατεστημένο της εποχής του; Πώς αποφάσισε να τυπώσει μια Γραμματική και όχι μία Κατήχηση ή μία Παρακλητική; Και πού βρήκε τα χρήματα να κάνει αυτό το κατόρθωμα; Ποιος ήταν ο ηθικός συμπαραστάτης και ο οικονομικός του ενισχυτής;

Να, πως έγιναν όλα αυτά: Η εποχή που μελετούμε, είναι η απαρχή της Ανατολής για τη Δύση, και της Δύσης για την Ανατολή. Είναι το ξεκίνημα της Αναγέννησης (Renaissance) από τον ψυχοπνευματικό μαρασμό του σκοταδιστικού Μεσαίωνα, για τη Δύση, και ο βυθός, ο μαρασμός και ο όλεθρος για την Ανατολή, που βυθίζεται στα τάρταρα της φοβερής τυραννίας και υποδούλωσης, στον αδυσώπητο οθωμανικό ηγεμονισμό της τουρκοκρατίας.

Μερικοί λόγιοι από τη βυζαντινή Ανατολή, για να απαλλαγούν από την αφόρητη καταπίεση, άρχισαν να μετακινούνται προς τη Δύση. Βέβαια, όσοι γλύτωσαν από τη σφαγή και τον αφανισμό. Βάζουν στον κόρφο τους όσα προγονικά χειρόγραφα μπορούσαν και έτρεξαν προς την Εσπερία να βρουν άσυλο, γλυτωμό και λυτρωμό.

Ένας από τους τολμηρούς φυγάδες, ήταν και ο βυζαντινός λόγιος, Κων/νος Λάσκαρης. Στις πικρές ώρες της φριχτής Άλωσης (1453) βρισκόταν μέσα στην Πόλη. Οι Τούρκοι κατακτητές τον αιχμαλώτισαν και τον ανάγκασαν να κάνει βαριές χειρωνακτικές εργασίες.

Με την ισχυρή του προσωπικότητα, το άκαμπτο θάρρος και τη φωτεινή του επινοητικότητα, βρήκε τρόπο να ελευθερωθεί και να σπεύσει προς τη Δύση. Έφθασε διαδοχικά, στην Κρήτη και στη Ρόδο, που ακόμη ήσαν ελεύθερες. Ύστερα, πήγε στο Μεδιόλανο (Μιλάνο) της Ιταλίας. Είχε μάθει ότι ο άρχοντας του τόπου (Δούκας) Φραγκίσκος Σφόρτζα, ήταν καλλιεργημένος, ευγενής και αρωγός των νέων που παρουσίαζαν έφεση στα γράμματα και στις τέχνες.

Πλήρης σοφίας, συνέσεως και ανάγκης, αναζήτησε και βρήκε θερμή συμπαράσταση από τον ηγεμόνα και το περιβάλλον του. Αντάλλαγμα βαρύτιμο, η προσφορά της Ελληνικής κουλτούρας. Γίνεται δάσκαλος των Ελληνικών γραμμάτων. Στην αρχή σε στενό κύκλο, και αργότερα, σε ευρύτερο.

Ανάμεσα στους μαθητές του, την πιο εκλεκτή θέση είχε η μοναχοκόρη του Σφόρτζα, Ιππολύτη. Όνομα ελληνικό, επιλογή του ελληνολάτρη πατέρα της. Ο Σφόρτζα, ανέθεσε στον Κων/νο Λάσκαρη, να μορφώσει την κόρη του ελληνοπρεπώς. Ο δάσκαλος, για να κάνει πιο αποδοτικό το έργο του, σκέφτηκε και αποφάσισε, να συντάξει μια Ελληνική Γραμματική. Πρώτη εφαρμογή και χρήση, έγινε με την εκλεκτή του μαθήτρια. Σ’ αυτήν έκανε και την αφιέρωση: «τη δεσποσύνη Ιππολύτη».

Η Ιππολύτη, αφού συμπλήρωσε τη μόρφωση της κοντά στον Λάσκαρη, έφυγε οριστικά από το Μεδιόλανο, με τη συγκατάθεση των γονέων της. Παντρεύτηκε τον Αλφόνσο, γιο του βασιλιά της Νεάπολης. Ο Λάσκαρης, με τη βοήθεια της Ιππολύτης, διορίστηκε διδάσκαλος των Ελληνικών γραμμάτων, στο εκεί Πανεπιστήμιο. Αργότερα, δίδαξε στη Μεσσήνη της Σικελίας, όπου απεβίωσε το έτος 1501 σε ηλικία εξήντα επτά ετών.

Όταν ζούσε, όπου και να βρισκόταν, φρόντιζε να διατηρεί επικοινωνία με μορφωμένα πρόσωπα, της υπόδουλης πατρίδας. Του έστελναν αρκετά χειρόγραφα, με ελληνικό περιεχόμενο, διαφόρων εποχών, τα οποία μελετούσε και αξιοποιούσε κατάλληλα.

Εκτός από τη Γραμματική, είχε εκδώσει και άλλα βιβλία, στη λατινική και ελληνική, όπως, τα «Αργοναυτικά», το «Περί αέρων, υδάτων και τόπων» του Ιπποκράτη και άλλα. Με ιδιόχειρη διαθήκη, κληροδότησε τα βιβλία και όλα του τα υπάρχοντα, στην Ελληνική Κοινότητα της Μεσσήνης, της Σικελίας. Αργότερα, το πολύτιμο αυτό υλικό, μεταφέρθηκε στην περίφημη βιβλιοθήκη Εσκοριάλ της Ισπανίας.

Ο Κων/νος Λάσκαρης, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους Έλληνες, που πήραν «το φώς το της γνώσεως» από το μισοσβησμένο βυζαντινό καντήλι και άναψαν τον πυρσό της Αναγέννησης, στη νεκραναστημένη Δύση. Ανήκε στους ενωτικούς. Πίστευε ότι οι δογματικές διαφορές, πρέπει να παραμερισθούν, για να διασταυρωθεί και να αναπτυχθεί περισσότερο, ο πολιτισμός και ο κόσμος.

Επιστρέφουμε στη Γραμματική. Τον πρόλογο, έγραψε ο εκδότης Δημήτριος ο Κρης (από την Κρήτη) σπουδαίος λόγιος και ένθερμος εραστής του ελληνικού πολιτισμού.

Ο πρόλογος, είναι γραμμένος σε αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα. Απευθύνεται στα παιδιά με στοργή, αγάπη και συγκινητικό ενδιαφέρον. Για να πάρουμε μια ιδέα, ας διαβάσουμε δύο αποσπάσματα: «Δημήτριος ο Κρης τοις ευ γεγονόσι και σπουδαίοις των μειρακίων ευ πράσσειν. Όρων υμάς των καλών όντας φιλομαθείς και την των ελληνικών λόγων παιδείαν προσκτήσασθαι, δια σπουδής ποιουμένους, την τε προθυμίαν υμών περί τα τοιαύτα, επιεικώς ηγάμην και το της ψυχής γεναίον τε και φιλόμουσον μακαρίζων, εσκόπουν δη εκ πολλού τι αν ποιών υμίν, τοιούτους ούσι και της ελληνικής ερασταίς παιδείας χαριζοίμην της θ’ υμετέρας σπουδής άξιόν τε άμα και χαρίεν παρεχοίμην…».

Ελεύθερη απόδοση: «Ο Δημήτριος από την Κρήτη χαιρετάει εγκάρδια τα καλά παιδιά, που αγαπούν τη μάθηση. Καλά μου παιδιά, βλέποντας ότι διψάτε για μάθηση και ακόμη, ότι θέλετε να σπουδάσετε την ελληνική σοφία, γέμισε η ψυχή μου από χαρά, βλέποντας να έχετε τόσο ευγενικά ενδιαφέροντα. Βασάνιζα λοιπόν το μυαλό μου από καιρό, να βρω έναν τρόπο που να σας βοηθάει να μαθαίνετε τα ελληνικά εύκολα και ευχάριστα…».

Στη συνέχεια τους εξηγεί ότι αυτός ο τρόπος είναι τα καλογραμμένα βιβλία και μάλιστα μια μεθοδική Ελληνική Γραμματική: «Έξεν ουν μοι πρώτον την Κωνσταντίνου Γραμματικήν, ανδρός ελλογίμου και περί την Γραμματικήν είπερ της διηκριβωκότος εντυπώσαι. Τούτο μεν ως πανυ ευσυνόπτον ούσαν και κομιδή χρήσιμον τοις εισαγομένοις…».

Μεταγλώττιση στη νεοελληνική: «Έτσι, αποφάσισσα πρώτα να τυπώσω τη Γραμματική του Κων/νου Λάσκαρη. Ο συγγραφέας είναι σοφός και έχει ασχοληθεί με τη Γραμματική, περισσότερο από τον καθένα. Αυτό το βιβλίο είναι περιληπτικό και πολύ βολικό για όσους μαθαίνουν για πρώτη φορά τα ελληνικά…».

Τέλος, στέλνει στα παιδιά (μειράκια) τις ευχές του για μια ευρύτερη και ανώτερη πρόοδο. Κλείνει τον πρόλογο, με τη λέξη «Έρρωσθε»: Υγιαίνετε, όπως έλεγαν οι παλιότεροι, και «γεια χαρά» όπως συνηθίζουν να λένε, τα σημερινά μειράκια.

(1048)